क्षेत्रफलको हिसाबले पाकिस्तानको सबैभन्दा ठूलो प्रान्त बलुचिस्तान हालै धेरै ठूला आक्रमणहरूले हल्लाएको छ। बलुचिस्तान विद्रोहीहरूको यी आक्रमणहरू विशेष गरी बलुचिस्तान लिबरेशन आर्मी (बीएलए) द्वारा जाफर एक्सप्रेसमा गरिएको आक्रमणले एउटा धेरै जायज प्रश्न उठाएको छ, के पाकिस्तानी सेनाले साँच्चै बलुचिस्तानलाई नियन्त्रणमा लिएको छ रु

यो रेल अपहरणमा दर्जनौँको मृत्यु भयो र ३० घण्टासम्म लामो सैन्य कारबाही सुरु भयो । पाकिस्तानी सेनाले बीएलए छापामार लडाकुहरूबाट रेल फिर्ता लिन एकैसाथ हवाई आक्रमण र जमिन कारबाही गर्नुपर्यो। जसले गर्दा यसको लज्जा बढ्यो।

स्रोतसाधनले भरिपूर्ण दक्षिण पश्चिमी प्रान्तको पृथकीकरण जित्न दशकौंदेखि चलिरहेको विद्रोहसँग लडिरहेका जातीय लडाकुहरूले वर्षौमा गरेको यी आक्रमणहरु सबैभन्दा क्रूर थिए। जहाँ बन्दरगाह र सुन र तामा खानी जस्ता प्रमुख चीन–नेतृत्वका परियोजनाहरू छन्। हालैका समयमा विद्रोहको घातकता धेरै गुणा बढेको छ ।

फलस्वरूप, आत्मघाती बम विस्फोट, उच्च–प्रोफाइल लक्षित आक्रमण र सेना शिविरहरूमा पूर्ण रूपमा आक्रमण जस्ता थप भयानक आक्रमणहरूले अब पाकिस्तानको सबैभन्दा पुरानो पृथकतावादी विद्रोहको मार्गलाई आकार दिइरहेका छन्।

मैले बलुचिस्तान लिबरेशन फ्रन्ट (बीएलएफ) का एक मध्यम–स्तरीय कमान्डरसँग बलुचिस्तान विद्रोहीहरूले गर्ने आक्रमणहरूको बढ्दो सङ्ख्याको बारेमा कुरा गरेँ। उनले सल्लाह दिए कि सामान्यतया ठूला आक्रमणहरू बढी हाई लाइट हुन्छन तर बलुचिस्तान लडाकुहरूले दैनिक पाकिस्तानी सेनामाथि साना–साना आक्रमणहरू गरिरहेका छन्।

उनले थप भने कि नियमित आक्रमणहरूको परिणामस्वरूप बलुचिस्तानका धेरै भागहरू पाकिस्तानको सुरक्षा बलहरुको लागि ‘नो–गो एरिया’ भएका छन् किनकि यी क्षेत्रहरूमा जमिन आन्दोलन गर्नु लगभग असम्भव छ। हाल बलुचिस्तान विद्रोहको नेतृत्व गरिरहेका प्रमुख सशस्त्र समूहहरूलाई हेरौँ।

बलुचिस्तान लिबरेशन आर्मी (बीएलए)

हाल बशीर जैब बलोचको नेतृत्वमा रहेको बीएलएलाई बलुचिस्तानको सबैभन्दा ठूलो सशस्त्र समूह मानिन्छ जसमा हजारौँ पूर्ण–समय लडाकुहरू र मजिद ब्रिगेड भनिने विशेष इकाई छ। यो विशेष एकाइलाई पाकिस्तानी सुरक्षा बलहरू विरुद्ध उच्च दाव र अपरम्पारगत साहसिक कार्य गर्ने जिम्मेवारीहरू गर्ने जिम्मेवारी दिइएको छ। बीएलएले आफूलाई पाकिस्तानबाट बलुचिस्तानको पूर्ण स्वतन्त्रताको लागि प्रतिबद्ध समूहको रूपमा स्थापित गरेको छ।

बलुचिस्तान लिबरेशन फ्रन्ट (बीएलएफ)
बीएलएफ बलुचिस्तानको सबैभन्दा पुरानो सशस्त्र समूह मध्ये एक होस् यो २००३–२००४ देखि डा.अल्लाह नजर बलुचको नेतृत्वमा छ। डा.बलोचले क्वेटाको बोलान मेडिकल कलेजबाट आफ्नो चिकित्सा अध्ययन पूरा गरेका छन् र उनी बलोच विद्यार्थी सङ्गठन–आजाद (बीएसओ–आजाद) का संस्थापक हुन्। बीएलएफमा कुर्बान युनिट नामक विशेष इकाई पनि छ र यसले स्वतन्त्र बलुचिस्तानको वकालत गर्दछ।

बलुच राजी अजोई संगर (बीआरएएस)

बलुच राजी आजोई संगर (बीआरएएस) वा बलुच राष्ट्रवादी स्वतन्त्रता आन्दोलन बलुचिस्तानमा’स्वतन्त्रता समर्थक’ सशस्त्र समूहहरूको २०१८ को गठबन्धन हो। यो गठबन्धन बलुचिस्तान लिबरेशन आर्मी (बीएलए), बलुचिस्तान लिबरेशन फ्रन्ट (बीएलएफ), बलुचिस्तान रिपब्लिकन आर्मी (बीआरए) र युनाइटेड बलुचिस्तान आर्मी (यूबीए) को गठबन्धनद्वारा गठन गरिएको थियो।

बीआरएएस को उद्देश्य बलुचिस्तान सशस्त्र समूहहरूको गतिविधिलाई समन्वय गर्नु र पाकिस्तानी सुरक्षा बलहरूमाथि ठूलो मात्रामा आक्रमण गर्नु हो। जाफर एक्सप्रेसमा हालै भएको आक्रमणमा बीआरएएसले बीएलएलाई लडाकुहरु र जमिन समर्थक प्रदान गरेको थियो। बीआरएएस ले बीएलएफका डा.अल्लाह नजर बलोच र बीएलएका अस्लम बलोचको प्रयासबाट अस्तित्वमा आएको थियो।

बलुच सशस्त्र समूहहरूद्धारा प्रयोग गरिएका हतियारहरु

बलुच विद्रोहीहरू अहिले राम्रोसँग हतियारधारी छन् र पाकिस्तानी सुरक्षा बलहरू विरुद्ध अत्याधुनिक हतियारहरू प्रयोग गरिरहेका छन्। अगस्ट २०२१ मा अफगानिस्तानबाट संयुक्त राज्य अमेरिकाको फिर्ता भएदेखि धेरै अमेरिकी निर्मित हतियारहरू बलुच सशस्त्र समूहहरूजस्तैस् एम१६ए२ र एम १६ ए ४ आक्रमण राइफलहरू,ट्राइजिकन एसीओजी अप्टिक्स र एम २०३ अन्डर–ब्यारेल ग्रेनेड लन्चरहरूको हातमा पुगेका छन्।

साना बन्दुकहरु र आरपीजी–७ ढाँचाका रकेट लन्चरहरूका अतिरिक्त बलुच विद्रोहीहरूले पीके(एम) र एमजी ३ भेरियन्टहरू जस्ता विभिन्न प्रकारका मेसिन गनहरू प्रयोग गरिरहेका छन्। कहिलेकाहीँ, विद्रोहीहरूले भारी मेसिन गन (एचएमजीहरू) प्रयोग गरेको पनि देखिएको छ।

के सैन्य कारबाही सम्भव छ ?

हालैका आक्रमणहरू पछि, देशको लागि सबै महत्त्वपूर्ण नीतिगत निर्णयहरू लिने पाकिस्तानी सैन्य प्रतिष्ठानले हालैका आक्रमणहरूको प्रतिक्रियामा बलुचिस्तानमा सैन्य कारबाही सुरु गर्ने वाचा गरेको छ। प्रधानमन्त्री शाहबाज शरीफले सार्वजनिक रूपमा बलुच विद्रोह समाप्त गर्न सेनालाई आवश्यक पर्ने सबै स्रोतहरू स्वीतृत गर्ने बताएका छन्। तर व्यावहारिक रूपमा बलुचिस्तानमा कारवाही सुरु गर्नु निम्न कारणहरूले गर्दा पाकिस्तानी सेनाको लागि दुःस्वप्न हुने वाला छ।

विशाल भूगोल
बलुचिस्तान छरिएर रहेको जनसङ्ख्या भएको ठूलो क्षेत्र हो, जुन सरकारको लागि ठूलो बेफाइदा हो। सरकारले पूर्ण सुरक्षा प्रदान गर्न सक्दैन। जबकि राष्ट्रवादी सशस्त्र समूहहरूले सजिलै छापामार आक्रमण गर्न सक्छन् र प्रान्तको विशाल भूगोलमा लुक्न सक्छन्। क्षेत्रफलको हिसाबले पाकिस्तानको सबैभन्दा ठूलो प्रान्तमा छापामार लडाकुहरूको समूहलाई पत्ता लगाउन लगभग असम्भव हुनेछ।

छिद्रपूर्ण सीमा
इरान र अफगानिस्तानसँगको बलुचिस्तानको सिमाना खुल्ला छ र सुरक्षा व्यवस्था कमजोर छ। यसले बलुच विद्रोहीहरूलाई मानिसहरुको र सामग्री दुवैको सीमापार आवागमन गर्न सुविधाजनक बनाउँछ। साथै, पाकिस्तानी अधिकारीहरूको आफ्ना छिमेकीहरूसँग धेरै सौंहार्दपूर्ण सम्बन्ध छैन र सीमापार बलुच विद्रोहीहरूको आन्दोलन नियन्त्रण गर्न उनीहरूसँग संयुक्त रणनीति बनाउन सकिँदैन।

विशाल सेनाको परिचालन

बलुचिस्तानमा प्रभावकारी रूपमा निगरानी र प्रभुत्व जमाउन ठूलो सङ्ख्यामा सेनाको परिचालन आवश्यक छ। यस बिन्दुमा पाकिस्तान त्यो स्तरको बल छोड्ने स्थितिमा छैन। सेना धेरै मोर्चाहरुमा बाँधिएको छ । पाकिस्तानले भारतसँग एलओसी र अन्तर्राष्ट्रिय सीमाबाट सेना सार्ने सार्ने खर्च वहन गर्न सक्दैन र अफगान तालिवान सेनासँग बढ्दो तनावका कारण डुरान्ड रेखाबाट पनि सेना लाईपुनः निर्देशित गर्न सक्दैन।

थप रुपमा खैबर–पख्तुनख्वा (केपीके) प्रान्तमा पाकिस्तानी तालिबान उर्फ टीटीपीले पाकिस्तानी सुरक्षा बलहरुलाईभारी रुपमा संलग्न गराएको छ। त्यसैले, पाकिस्तानी सेनाको उच्च कमान्डलाई बलुचिस्तानमा आफ्नो सेनाको स्तर बढाउन गाह्रो भइरहेको छ।

बलुच विद्रोहीहरूको बढ्दो क्षमता 

बलुच सशस्त्र समूहहरूले हरेक आयाममा आफ्नो क्षमताहरू गुणा बढाएका छन्। उदाहरणका लागि– द बलुच लिबरेशन आर्मी (बीएलए) सबैभन्दा ठूलो बलुच सशस्त्र समूह । ३,५०० देखि ४,००० लडाकुहरूको विस्तृत संरचना र संख्यात्मक शक्ति भएको सबैभन्दा स संगठित विद्रोही समूह हो ।

वर्षौको दौडान, बिएलएले आफ्नो सञ्चार क्षमता र हतियारहरुमा उल्लेखनीय सुधार गरेको छ ।
विद्रोहीहरूको दीर्घायु र लचिलोपन निस्सन्देह एक शक्ति हो। किनकि तिनीहरूले राज्यका विभिन्न प्रतिविद्रोह विधिहरूलाई अनुकूलन गर्न र प्रतिक्रिया दिन सिकेका छन्।

जमिनमा, यी समूहहरू प्रयाप्त सक्षम छन र द्धापामार रणनीतिहरु जस्तैएम्बुस, आईईडी विस्फोट, स्नाइपर फायर र आत्मघाती आक्रमणहरु मार्फत पाकिस्तानी सेनालाई रक्तपातपूर्ण नाक दिन सक्छन्।

स्थानीय जनसङ्ख्याबाट कम समर्थन

विशाल प्राकृतिक सम्पदा भए तापनि प्रान्तको अधिकांश जनसङ्ख्या गरिबीको रेखामुनि बस्छ ।यसले स्थानीयहरूमा पाकिस्तानी राज्यप्रति गहिरो आक्रोश सिर्जना गरेको छ। बलुच समाजको एक ठूलो भागले पाकिस्तानी गहिरो राज्यलाई लुटेराहरूको मान्दछन जसले आफ्नो भूमिको शोषण गरिरहेका छन् र यसलाई उपनिवेशको रूपमा प्रयोग गरिरहेका छन्।

बलुच समाजमा यति बलियो पाकिस्तान विरोधी भावना व्याप्त भएकोले सेनालाई स्थानीयहरूबाट विद्रोहीहरूको बारेमा विश्वसनिय गुप्तचर जानकारी सङ्कलन गर्न धेरै गाह्रो हुनेछ। उचित जमिनको जानकारी बिना कुनै पनि सैन्य अपरेसन असफल हुने निश्चित छ।

ऐतिहासिक रूपमा, बल र अत्याचारको माध्यमबाट बलुच मुद्दालाई दबाउने प्रयासहरू निरर्थक साबित भएका छन्। सबैभन्दा स्पष्ट उदाहरण अगस्ट २००६ मा डेरा बुगतीको तरतानी क्षेत्रमा ७९ वर्षीय बलुच अनुभवी नेता नवाब अकबर खान बुगतीको हत्या हो। सैन्य कारबाहीमा उनको मृत्यु भएपछि क्रुर विद्रोहको नयाँ लहर देखा पर्यो। वर्तमान परिस्थिति पनि यसको अपवाद हाइन यसले समाधान प्रदान गर्नुको सट्टा थप समस्याहरू सिर्जना गर्ने सम्भावना छ। विद्रोहमाथी कारबाही को नाममासैन्य कारबाही सुरु गर्नाले धेरै फरक पर्दैन अर्कोतर्फ यसले अर्को भयानक चरणलाई प्रज्वलित गर्न सक्छ।

गहिरो आक्रोशको भावनाका कारण बढेको विद्रोह
जातीय–राष्ट्रवादी सशस्त्र विद्रोहको मूलमा बलुच जनतामा रहेको दमनको गहिरो जरा गाडेको भावना हो पाकिस्तानी गहिरो राज्यले सधैँ यी विद्रोहहरूलाई विदेशी गुप्तचर एजेन्सीहरूको कामको रूपमा लेबल लगाएको छ। तर सत्य यो हो कि विशाल प्राकृतिक स्रोतहरुको को जबरजस्ती कब्जा र लुटपाटले बलुच राष्ट्रवादको आह्वानलाई बढवा दिएको छ। शिक्षा, रोजगारी, बिजुली, सडक र सफा पानीमा सीमित वा कुनै पहुँच नचएको । एक साधारण बलोचले बुझ्न सक्दैन कि उनी किन चरम गरिबीमा बाँच्न बाध्य छन् ।

पाकिस्तानका अन्य प्रान्तहरूले आफ्नो मातृभूमिको प्राकृतिक स्रोतसाधनबाट लाभ उठाइरहेका छन्। बलुच आन्दोलन बलुच समाजमा गहिरो रूपमा फैलिएको देखिन्छ। राज्य विरोधी भावनाले सम्पूर्ण प्रान्तलाई आफ्नो कब्जामा लिएको छ ।

बलुच स्कुलका केटाकेटीहरूले राष्ट्रिय गान गाउन वा यसको झण्डा फहराउन अस्वीकार गर्छन्,परम्परागत रूपमा घरमै सीमित महिलाहरू पनि सङ्घर्षमा सामेल भएका छन्। विश्वविद्यालयहरू राष्ट्रवादी भावनाका केन्द्र बनेका छन्।

सेना नै वास्तविक समस्या हो

सेनाले सधैँ बलुचिस्तानमा जनताको आक्रोशको सम्पूर्ण जिम्मेवारी सरकार र नोकरशाहीमाथि थोपर्न खोज्छ, बेवास्ता भूमिकालाई बढी खेल् प्रयास गर्छ र बलुचिस्तानका जनताप्रतिको आफ्नो क्रूर व्यवहार लुकाउने प्रयास गर्छ। पाकिस्तानी सेनाद्वारा बलुच जनतामाथि भइरहेको घोर मानव– अधिकार उल्लङ्घन र अकल्पनीय अत्याचारले उत्पीडित स्थानीयहरूलाई राज्य विरुद्ध हतियार उठाउन बाध्य पार्छ।

पाकिस्तानी सेनालाई थाहा छैन कि उसलेसामना गरिरहेको विद्रोहलाई कसरी नियन्त्रण्मा गर्ने । जनरल हेडक्वार्टर (जीएचक्यू) रावलपिंडीलाई अससन्तुष्टिको आवाजलाई दबाउन अत्यधिक बल प्रयोग गर्न मात्र थाहा छ। अन्य जातीय समूहहरू (गैर–पन्जाबीहरू) माथि सैन्य अभिजात वर्गले औपनिवेशिक रणनीतिहरूको पुनः प्रयोगले स्पष्ट रूपमा देखाउँछ कि सेनामा सँगी देशवासीहरूप्रति सहानुभूतिको कमी छ।

साथै, यसले देशले अझै पनि आफ्नो विगतबाट पाठ सिकेको छैन भनेर देखाउँछ। पाकिस्तानले बुझ्नु आवश्यक छ कि बाह्य शत्रुहरूबाट राज्यलाई जोगाउन सेना बढी महत्त्वपूर्ण हुनुपर्छ। आन्तरिक मामिलाहरुको लागि, संस्थाले संसदीय र लोकतान्त्रिक शक्तिहरुद्धारा शासित राजनीतिक प्रणालीलाई समर्थन गर्न आवश्यक छ।यो कुरा जति चाँडो महसुस हुन्छ बलुचिस्तान र सम्पूर्ण देशको लागि त्यति नै राम्रो हुनेछ।